Łajs to malownicza miejscowość należąca do sołectwa Nowa Wieś, położona między dwoma Jeziorami Kośno i Łajskim , otoczona z każdej strony rozległymi lasami sięgającymi granic Szczytna, Olsztyna i Nidzicy. Położona jest na terenie Puszczy Napiwodzko – Ramuckiej, która objęta jest Obszarem Chronionego Krajobrazu oraz Obszarem Ochrony Ptaków „Natura 2000”, co zwiększa nieprzeciętne walory przyrodnicze Łajsu. Tu rozpoczyna się też szlak kajakowy począwszy od Jeziora Kośno, poprzez rzekę Kośną wpadającą do wód Jeziora Bogdany, następnie Jezioro Umląg, Jezioro Kiermas, dalej poprzez rzekę Pisę oraz Jezioro Wadąg sięgający Olsztyna. Obecnie zamieszkuje Łajs 32 osoby (źr. Urząd Gminy Purda, dane z 2011 r).
Krótki zarys historyczny Łajsu (źródło: strona internetowa Urządu Gminy Purda):
Łajs to wieś szkatułkowa założona na terenach leśnych przez zarząd lasów królewskich, na mocy dokumentu wystawionego 28 styczna 1708 r. na nazwisko sołtysa (zasadźcy) Macieja Urbańskiego. W 1719 r., oprócz sołtysa Fryderyka Mędrzyckiego oraz karczmarza był tu tylko jeden chłop. Taka sama sytuacja istniała w 1756 r., gdy sołtysem był syn tamtego: Maciej Mędrzycki. W 1785 r. było już 10 chałup. W 1793 r. mowa jest o dziedzicznym dzierżawcy młyna Podsiadłym. W wyniku zakończonego w 1854 r. procesu scalania gruntów, poza zwartą zabudową wsi powstały na północ od niej (w kierunku Nowej Wsi) 4 gospodarstwa chłopskie (Beyer, Pancerzyński, Rucha, Kij), natomiast w obrębie zwartej zabudowy mieszkały w 1928 r. 234 osoby. Ze względu na wyjątkowo słabe gleby na jakich położony jest Łajs, mieszkańcy utrzymywali się z ryb obficie występujących w wodach jeziora Kośno. Dodatkowe zatrudnienie umożliwiała gospodarka leśna. W 1905 r. zbudowano szkołę, a w 1939 r. przedszkole. Przy wsi założono w XIX w. cmentarz ewangelicki, na których po dziś dzień leżą między innymi mogiły członków rodziny Mędrzyckich.
Tradycja historyczna wiązała Łajs z Prusami Książęcymi i dawnym powiatem nidzickim, zatem była to wieś typowo mazurska, choć położona tuż przy granicy z Warmią. Z tego powodu w 1935 r. zamieszkiwało tu 28 katolików, przynależnych do parafii w Butrynach. W 1954 r. wieś włączono do powiatu olsztyńskiego, o odmiennych tradycjach historycznych i kulturowych, chociaż zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie granicy warmińskiej zamieszkiwała w zwartej masie ludność polska, różniąca się jedynie wyznaniem.